Zarys historyczny

Prehistoria

     Znaleziska archeologiczne z terenów Jury sięgają epoki paleolitu czyli starszej epoki kamiennej. Mają więc ponad 100 000 lat. W jaskini Ciemnej w Ojcowie, w namulisku (warstwie osadów naniesionych na skalne dno jaskini), odkopano nieobrobione narzędzia krzemienne z tego okresu. Na Wawelu, w jaskiniach Ciemnej i Koziarni, w Okienniku Dużym znaleziono krzemienne narzędzia ze środkowego paleolitu, czyli sprzed 80 000 - 50 000 lat. Z górnego paleolitu (50 000 - 10 000 lat p.n.e.) pochodzą znaleziska w Jaskini Jasnej w Strzegowej i w jaskini Koziarnia w Dolinie Sąspowskiej. W Jaskini Maszyckiej w dolinie Prądnika odkryto zdobione narzędzia z kości i rogu, pochodzące sprzed 18 000 lat.

     Następną epoką rozwoju ludzkości był mezolit, czyli środkowa epoka kamienia (8 000 - 4200 lat p.n.e.). Istniały wówczas osady i pracownie krzemieniarskie w Żarkach koło Częstochowy i w Blanowicach koło Zawiercia.

     W jurajskich jaskiniach dosyć często odnajdywano ślady ognisk z epoki neolitu, czyli młodszej epoki kamienia (4200 - 1700 lat p.n.e.). W Giebułtowie i Modlnicy odkryto ziemianki mieszkalne. W Sąspowie natrafiono na ślady osady, której mieszkańcy wytwarzali wyroby z krzemienia. W Mirowie, Rakowie, Biskupicach i Leśniowie stwierdzono ślady tzw. kultury pucharów lejkowatych, zajmującej się lepieniem naczyń glinianych (obok: puchar lejkowaty).

popielnica     1700 - 700 lat p.n.e., w epoce brązu, wytwarzano narzędzia metalowe. Na Jurze jest kilkaset stanowisk gdzie odkopano takie wyroby. Mniej więcej w XIII w. p.n.e. na terenie prawie całej Jury rozwinęła się kultura łużycka. Do niej należą takie znaleziska jak wisiorki, igły, szpile, szydła, noże, groty, bransolety (patrz obok: popielnica kultury łużyckiej z młodszej epoki brązu). W dzielnicy Częstochowy - Rakowie - odkryto cmentarzysko ciałopalne i grobów szkieletowych pochodzące z przełomu okresu kultury łużyckiej i epoki żelaza (ok. 700 r. p.n.e.). Kultura łużycka uległa zanikowi wraz z najazdem Scytów i napływem ludów celtyckich.

     Na przełomie starej i naszej ery w rejonie Jury coraz większy wpływ uzyskiwała kultura cieszyńska. W Giebułtowie znajduje się bardzo bogate stanowisko archeologiczne z tego okresu. Są w nim dowody rozległych kontaktów handlowych z prowincjami rzymskimi od Oceanu Atlantyckiego aż po Morze Czarne.

     Po burzliwym okresie wędrówki ludów w V - VI w. nastały spokojniejsze czasy. W VI i VII w. na Jurze pojawiły sie obronne grodziska. Najstarsze jest grodzisko na Górze Okopy w Ojcowie. Jednym z najwcześniejszych i największych jest grodzisko zwane osiedle Wały, znajdujące się koło Potoka Złotego. Nieco później powstały grody: w Grodzisku koło Ojcowa, Ogrodzieńcu, Mirowie, Olsztynie i Gąszczyku koło Częstochowy.


powrót
Powrót
powrót na początek strony
Do góry




Czasy Piastów

     Przed rokiem 1000 tereny Jury zamieszkiwało mało dziś znane plemię Wiślan (mapa). W tym też okresie obszary te zostały przyłączone do państwa powstającego na terenie Wielkopolski. Do końca XII w. obszar dzisiejszej Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej był częścią Ziemi Krakowskiej. Po podziale państwa polskiego na dzielnice, co stało się po wykonaniu testamentu Bolesława Krzywoustego w 1138 r., dzielnica krakowska ciągnęła się od Krakowa do Wielkopolski, obejmując tereny Jury (mapa). Przy zachodnich krańcach Jury znajdowała się dzielnica śląska, stopniowo ulegająca wpływom czeskich Luksemburgów.

     Na przełomie XIII i XIV w. (mapa) przez tereny Jury przebiegała droga handlowa łącząca Kraków i Wielkopolskę. Dla jej zabezpieczenia budowano drewniane, a później murowane, strażnice i zamki. Pierwsza wzmianka historyczna dotyczy Grodziska koło Ojcowa, ufortyfikowanego w pierwszej połowie XIII w. przez księcia wrocławskiego Henryka Brodatego. Fortyfikacja ta miała na celu obronę dzielnicy przed księciem mazowieckim Konradem. W czasach Władysława Łokietka, kiedy to malała nadzieja na odzyskanie panowania Polski nad Śląskiem, znacznie wzrosła rola warowni jurajskich.

     Wysiłki Władysława Łokietka kontynuował jego syn Kazimierz Wielki (mapa). Jednak w 1335 r. ostatecznie zrezygnował on z praw do księstw śląskich. Jednak obawiając się dalszej ekspansji Luksemburgów, kontynuował rozpoczętą przez swego ojca budowę silnej sieci warowni, ciągnącej się od Krakowa aż pod Poznań.


powrót
Powrót
powrót na początek strony
Do góry




Czasy świetności i upadku Polski

     W 1370 r. król Ludwik Węgierski przekazał Ziemię Wieluńską i okolice Częstochowy po Mirów i Bobolice w lenno księciu opolskiemu Władysławowi, lecz w 1396 r. Władysław Jagiełło przyłączył te tereny ponownie do Korony. W 1442 r. kardynał Zbigniew Oleśnicki zakupił od księcia Wacława Cieszyńskiego księstwo siewierskie. Na skutek tego granica ze Śląskiem została przesunięta na zachód, czego rezultatem były spokojniejsze czasy. Dzięki nim owe tereny szybko rozwinęły się gospodarczo. Od XIV do XVI w. w okolicach Olkusza  powstało górnictwo ołowiu i srebra, a koło Częstochowy rozwinęło się górnictwo i hutnictwo żelaza.

     W pierwszej połowie XV w. do Polski dotarł i szybko się rozszerzył ruch husycki. W Polsce przybrał on formę wystąpień antykościelnych i antymagnackich. Zaangażowane weń było zwłaszcza chłopstwo i drobna szlachta, choć znalazł on też poparcie w rodzie Szafrańców władającym zamkiem w Pieskowej Skale.

     Pod koniec XVI w., w wyniku coraz szerzej stosowanego systemu pańszczyźnianego, na Jurze pojawiły się pierwsze folwarki szlacheckie. Ich rozkwit nastąpił w XVII w., kiedy to także i majątki kościelne zaczęły rozrastać się w rozległe dobra.

     W 1587 r. na terenach Jury doszło do walk pomiędzy stronnikami króla Zygmunta III Wazy a pretendentem do tronu polskiego, arcyksięciem austriackim Maksymilianem. Pod Olkuszem wojska arcyksięcia połączyły się z popierającymi go oddziałami polskimi pod dowództwem Zborowskich. Załoga wojskowa zamku w Rabsztynie nękała tyły nieprzyjaciela.

     W latach 1655 - 57 (mapa) przez obszar Wyżyny przetoczyły się wydarzenia wojenne zwane potopem szwedzkim, ale dokładniej o tym przeczytasz sobie w rozdziale o Orlich Gniazdach.


powrót
Powrót
powrót na początek strony
Do góry




Okres rozbiorów

     Po trzecim rozbiorze Polski w 1795 r. (mapa) z północnej części Jury po linię Sławków - Szczekociny utworzono tzw. Nowy Śląsk należący do zaboru pruskiego. Wyżyna Krakowska weszła w skład austriackiej Galicji. W 1807 r. z II i III rozbioru pruskiego, a więc także z dużej części Jury, utworzono Księstwo Warszawskie, które w 1809 r. powiększono o tereny III zaboru austriackiego z Krakowem i Lublinem.  Po kongresie wiedeńskim w r. 1815 południowa część Jury weszła w skład neutralnej Rzeczypospolitej Krakowskiej. Reszta Jury była częścią Królestwa Polskiego połączonego unią personalną z Rosją (mapa). Po rewolucji krakowskiej w 1846 r. wojska austriackie wkroczyły do Rzeczypospolitej Krakowskiej i została ona wówczas przyłączona do Austrii.  Stan taki pozostawał praktycznie bez zmian do wybuchu I wojny światowej.

     W r. 1863, kiedy w Królestwie Polskim wybuchło powstanie styczniowe, na Jurze rozegrało się wiele bitew między powstańcami a wojskami carskimi, m. in. pod Skałą, Jaworznikiem, w Glanowie, Imbramowicach, Golczowicach, w pobliżu Zawiercia i Janowa.

     Po powstaniu styczniowym rząd carski uwłaszczył chłopów i zniósł granice celne między Królestwem a Rosją. Wieś stała się chłonnym rynkiem zbytu dla przemysłu. Dzięki tym okolicznościom i w oparciu o złoża rudy żelaza powstały podwaliny Częstochowskiego Okręgu Przemysłowego z ośrodkami w Częstochowie, Zawierciu i Myszkowie. Rozwinął się przemysł włókienniczy, a w rejonie Olkusza swój renesans przeżywało górnictwo i hutnictwo metali nieżelaznych. Powstały wtedy także fabryka papieru w Kluczach, wielka cementownia w Jaroszowcu, fabryka naczyń emaliowanych w Olkuszu, fabryka wyrobów gumowych w Wolbromiu.

     W czasie I wojny światowej, w październiku 1914 r., część Jury należąca do Królestwa Polskiego została zajęta przez wojska niemieckie i austriackie. Wojska rosyjskie ze wschodu dokonały kontrofensywy i dotarły do Wyżyny, gdzie zatrzymał się front, lecz jeszcze w tym samym roku Rosjanie zostali zepchnięci dalej na wschód. 18 i 19 listopada w bitwie pod Załężem, Krzywopłotami i Bydlinem wzięły udział legiony polskie.


powrót
Powrót
powrót na początek strony
Do góry




Okres międzywojenny

     W 1918 r. Polska odzyskała niepodległość. Jura w całości znalazła się na terenie państwa polskiego (mapa). Nie powstały w tym okresie znaczące obiekty przemysłowe, natomiast bazowano na już istniejących fabrykach i kopalniach.


powrót
Powrót
powrót na początek strony
Do góry




Druga wojna światowa

     Wojska hitlerowskie zajęły cały teren Jury już w ciągu pierwszych trzech dni września 1939 r. (mapa). Ten okres historii Jury jest dla mnie okresem prawie żywym, ponieważ pamiętali go z własnych przeżyć członkowie mojej rodziny. Zarówno moja babcia jak i mój ojciec wspominali nieraz ucieczkę przed zbliżającymi się Niemcami. Mieszkali wtedy pod Częstochową w malutkiej wiosce zwanej Słowik. Niemal cała okoliczna ludność spakowała "najcenniejsze" rzeczy i udała się pośpiesznie na wschód. Nie uszli daleko. Po przebyciu kilkunastu kilometrów dotarli w pobliże Janowa. I tam właśnie wpadli w sam środek działań wojennych. Piekło w lasach janowskich - tak opisywali przeżyte chwile. Nie było dokąd uciekać, więc wrócili do opuszczonych domów i tam przeżyli całą okupację.

     Ze wspomnień mojej babci ze strony mamy, która całą wojnę mieszkała w Częstochowie, najbardziej pamiętam to jak Niemcy przed seansami filmowymi w kinie wyświetlali w kronice filmowej dokumentalne materiały o swoich odkryciach w Katyniu. Całe polskie społeczeństwo, a przynajmniej ta jego część, która mieszkała w miastach i chodziła czasem do (bardzo taniego) kina, wiedziało o wymordowaniu polskich oficerów przez sowietów. Owszem, były to materiały pokazane Polakom w celach propagandowych, ale była to szczera prawda. Tym bardziej dziwne jest więc to, że tylu Polaków pamiętających tamte czasy zapomniało o tych zbrodniach w ciągu kilkudziesięciu lat panowania komuny w PRL.

     Ale wróćmy do września 1939 r. Obszar Jury, na zachód od którego przebiegała granica z Niemcami, broniony był przez północne skrzydło armii "Kraków" i południowe skrzydło armii "Łódź". Na nic to się jednak nie zdało i w październiku część Jury trafiła do III Rzeszy, a część do Generalnego Gubernatorstwa. Granica między nimi przebiegała z północy na południe tak, że Olkusz i Klucze znalazły się w Rzeszy, a Częstochowa w GG.

     Podczas trwania okupacji na terenie Jury działał ruch oporu. Zalesione pagórkowate obszary, pełne skał, wąwozów i jaskiń, ułatwiały walkę partyzancką. Uczestnicy ruchu oporu wywodzili się zarówno z ugrupowań lewicowych (Armia Ludowa, Gwardia Ludowa, Bataliony Chłopskie) jak i prawicowych (Armia Krajowa i walczący w jej ramach harcerze z Szarych Szeregów).


powrót
Powrót
powrót na początek strony
Do góry




Czasy PRL-u

     Między 16 a 20 stycznia 1945 r. cały obszar Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej został "wyzwolony" (czytaj: "zajęty") przez wojska sowieckie. Dokonał tego I Front Ukraiński pod dowództwem marszałka Iwana Koniewa. Po pięciu latach głodu, łapanek, aresztowań, tortur, obozów koncentracyjnych, rozstrzeliwań, zaczął się okres kilkudziesięciu lat nie tak strasznych dla większości społeczeństwa, ale równie okrutny dla wielu. Propaganda sowiecka działała jednak lepiej od niemieckiej i w ciągu kilku lat mniej uświadomiona, ale liczniejsza, część społeczeństwa nauczyła się kochać radzieckich przyjaciół i uwielbiać ich przywódcę Józefa Stalina. Ogłoszono oczywiście informacje o odkryciu tysięcy grobów polskich oficerów w Katyniu, bestialsko zamordowanych strzałami w tył głowy przez hitlerowców - i ciemny naród powoli w to uwierzył. Zaczęła się błyskawiczna odbudowa i rozbudowa kraju, w wielu dziedzinach gospodarki dająca nam miejsce wśród kilku pierwszych państw świata (tak przynajmniej się uczyłem z rocznika statystycznego w szkole w latach siedemdziesiątych).

     Trzeba jednak obiektywnie przyznać, że na Jurze wiele się zmieniło przez ten okres. Powstała kopalnia rudy cynku "Olkusz", huta szkła walcowanego w Jaroszowcu, zmodernizowano i rozbudowano hutę Częstochowa. W wielu wsiach jurajskich powstały szkoły podstawowe.


powrót
Powrót
powrót na początek strony
Do góry